Chiếu xạ cho vải thiều Thanh Hà để chinh phục thị trường xuất khẩu

Vì sao phải chiếu xạ vải thiều trước khi xuất khẩu?

Chiếu xạ là gì?

Chiếu xạ (irradiation) là quá trình sử dụng bức xạ ion hóa, thường là tia gamma, tia X hoặc chùm electron, để xử lý nông sản sau thu hoạch. Đối với vải thiều, chiếu xạ giúp:

• Diệt côn trùng, ấu trùng, trứng còn sót lại trong quả, đặc biệt là ruồi đục quả – đối tượng kiểm dịch hàng đầu tại Mỹ, Nhật, Úc.
• Ngăn chặn sự lây lan của sinh vật gây hại, tránh nguy cơ bùng phát dịch hại sinh học tại nước nhập khẩu.
• Kéo dài thời gian bảo quản, duy trì chất lượng, độ tươi và màu sắc tự nhiên của quả vải.
• Đảm bảo an toàn thực phẩm, không sử dụng hóa chất độc hại, không để lại dư lượng.

Yêu cầu từ thị trường nhập khẩu

Hầu hết các thị trường cao cấp đều yêu cầu quả vải phải được xử lý chiếu xạ tại trung tâm được cấp phép, theo đúng liều lượng và quy trình do cơ quan kiểm dịch của họ quy định:

• Hoa Kỳ: Bắt buộc chiếu xạ ở mức 400 Gy
• Úc, New Zealand: 150–400 Gy
• Nhật Bản: Yêu cầu cụ thể cho từng loại côn trùng được diệt
• Anh, EU: Không bắt buộc chiếu xạ, nhưng ưu tiên sản phẩm có xử lý không hóa chất

Do đó, chiếu xạ không chỉ là yêu cầu kiểm dịch, mà còn là tấm “hộ chiếu kỹ thuật” giúp nông sản Việt Nam đủ điều kiện bước vào sân chơi toàn cầu.

Giải pháp xanh cho xuất khẩu nông sản

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA), chiếu xạ liều thấp không gây nguy cơ phóng xạ cho người tiêu dùng. Công nghệ này được 175 quốc gia công nhận, trong đó có Mỹ, EU, Nhật Bản...

Chiếu xạ giúp loại bỏ hoàn toàn nhu cầu dùng thuốc diệt côn trùng, chất bảo quản, đáp ứng xu hướng tiêu dùng “sạch – an toàn – không hóa chất” đang lan rộng toàn cầu.

Quy trình chiếu xạ vải thiều

1. Vận chuyển và tiếp nhận

Ngay sau khi thu hoạch, vải thiều Thanh Hà được sơ tuyển, phân loại tại vườn, rồi đóng thùng xốp bảo quản lạnh và vận chuyển bằng xe chuyên dụng lên Hà Nội – nơi có cơ sở chiếu xạ được cấp phép từ Bộ Nông nghiệp và cơ quan kiểm dịch Hoa Kỳ (APHIS/USDA).

Các trung tâm thực hiện chiếu xạ cho vải thiều bao gồm:

• Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội (Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam)
• Công ty TNHH Chiếu xạ Toàn Phát (đối tác xử lý các lô hàng đi Mỹ, Nhật)

2. Kiểm tra trước chiếu xạ

Trước khi chiếu xạ, lô hàng được:

• Kiểm tra nhiệt độ, độ ẩm và độ sạch của bao bì
• Xác minh giấy tờ truy xuất nguồn gốc, vùng trồng mã số, cơ sở đóng gói được cấp mã code xuất khẩu
• Gắn chỉ thị liều (dosimeter) lên các vị trí khác nhau trong pallet hàng, đảm bảo theo dõi chính xác liều chiếu

3. Quá trình chiếu xạ

Tùy theo loại tia (gamma hoặc tia X), vải được đưa vào buồng chiếu, quá trình mất khoảng 30–60 phút, đảm bảo liều lượng đủ tiêu diệt sâu bệnh nhưng không ảnh hưởng đến chất lượng quả.

Liều chiếu áp dụng cho vải thiều xuất khẩu thường là 400 Gy, đủ tiêu diệt ruồi đục quả và các loài kiểm dịch quan trọng mà không làm mềm hoặc đổi màu quả.

4. Kiểm dịch và đóng gói sau chiếu xạ

Sau chiếu xạ:

• Lô hàng được dán nhãn “Treated by Irradiation”, có chứng thư kiểm dịch thực vật
• Niêm phong và lưu kho lạnh, chờ vận chuyển bằng đường hàng không hoặc đường biển đi thị trường đích
• Mỗi thùng đều có mã QR truy xuất nguồn gốc, thông tin vùng trồng – cơ sở đóng gói – thời gian chiếu xạ – nhiệt độ bảo quản

Các doanh nghiệp xuất khẩu vải thiều lớn tại Hải Dương

Mùa vải 2025, tỉnh Hải Dương có 3 doanh nghiệp chủ lực tham gia xuất khẩu vải thiều Thanh Hà:

Ameii tiếp tục giữ vai trò đầu tàu xuất khẩu nhờ hệ thống bảo quản hiện đại, vùng nguyên liệu chuẩn GlobalGAP và năng lực logistics mạnh.

Thách thức trong chiếu xạ đối với vải thiều xuất khẩu

Dù chiếu xạ là công nghệ xử lý tiên tiến, giúp vải thiều đủ điều kiện xuất khẩu vào các thị trường cao cấp, nhưng việc triển khai đại trà còn gặp nhiều trở ngại. Các khó khăn chủ yếu đến từ chi phí, hạ tầng hạn chế, yêu cầu kiểm dịch khắt khe và hệ thống logistics chưa đồng bộ.

1. Chi phí chiếu xạ cao, gây áp lực cho nông hộ nhỏ

Chiếu xạ hiện có giá khoảng 15.000–25.000 đồng/tấn, là mức khá cao so với khả năng tài chính của các nông hộ quy mô nhỏ. Phần lớn vùng trồng tại Hải Dương vẫn phân tán, sản lượng nhỏ, khó tối ưu chi phí. Trong khi giá cả bấp bênh, chi phí đầu vào tăng, việc thêm chi phí chiếu xạ khiến lợi nhuận người trồng vải bị thu hẹp. Nếu không có doanh nghiệp hỗ trợ hoặc chính sách trợ giá, nông dân khó chủ động xử lý chiếu xạ.

2. Hạ tầng chiếu xạ tập trung, xa vùng nguyên liệu

Hiện cả nước chỉ có một vài trung tâm chiếu xạ đạt chuẩn quốc tế, chủ yếu ở TP. HCM và Hà Nội. Trong khi đó, các vùng vải lớn như Hải Dương, Bắc Giang không có cơ sở xử lý tại chỗ. Vải phải vận chuyển xa bằng xe lạnh, làm tăng chi phí và nguy cơ hao hụt nếu không được bảo quản đúng quy chuẩn. Việc mở rộng mạng lưới chiếu xạ vệ tinh tại các vùng sản xuất là điều cấp thiết.

3. Rào cản kỹ thuật và thủ tục kiểm dịch

Chiếu xạ đòi hỏi lô hàng phải có mã vùng trồng, cơ sở đóng gói đạt chuẩn, giấy kiểm dịch thực vật và hồ sơ chỉ thị liều. Đây là thách thức với nhiều hợp tác xã nhỏ, chưa quen quy trình truy xuất, thiếu mã QR, và đội ngũ kỹ thuật. Dù sản phẩm đạt chất lượng, nếu thiếu một trong các yếu tố trên thì vẫn không đủ điều kiện xuất khẩu.

4. Vận chuyển xa, rủi ro hao hụt và ách tắc mùa vụ

Việc chuyển vải từ Hải Dương lên Hà Nội để chiếu xạ là khâu tốn kém và rủi ro nhất. Vải thiều rất nhạy cảm, nếu không giữ lạnh đúng mức, dễ bị giảm chất lượng. Mùa vụ lại ngắn và tập trung, dễ dẫn đến tình trạng “kẹt lô” tại các trung tâm chiếu xạ. Nếu thiếu xe lạnh hoặc không đặt lịch sớm, doanh nghiệp có thể phải chờ lâu, ảnh hưởng tới đơn hàng và uy tín xuất khẩu.

Chiếu xạ là mắt xích then chốt trong chuỗi giá trị xuất khẩu vải thiều Thanh Hà. Nhờ áp dụng công nghệ hiện đại này, đặc sản nổi tiếng của Hải Dương đã vượt qua những rào cản kỹ thuật ngặt nghèo để đến tay người tiêu dùng tại Nhật Bản, Mỹ, Úc, Anh – những thị trường đòi hỏi tiêu chuẩn cao bậc nhất thế giới.

Tuy còn nhiều khó khăn về chi phí, logistics và năng lực vùng trồng, nhưng với sự vào cuộc đồng bộ của doanh nghiệp, hợp tác xã và cơ quan quản lý, vải thiều Thanh Hà hoàn toàn có thể giữ vững vị thế trên bản đồ nông sản xuất khẩu, góp phần nâng cao giá trị gia tăng và hình ảnh nông sản Việt Nam bền vững, hiện đại.