Đổi mới để phát triển!
Không ít người vẫn lầm tưởng văn hóa Việt Nam chỉ đơn thuần là lễ hội, phong tục tập quán hay món ăn đặc sản. Thực tế, khái niệm này bao hàm nhiều tầng lớp ý nghĩa hơn, phản ánh cả lịch sử hình thành, bản sắc dân tộc lẫn vai trò trong xã hội hiện đại. Để hiểu đúng, ta cần xem xét từ góc độ học thuật kết hợp với thực tiễn đời sống người Việt.
Theo định nghĩa được Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam (VICAS) và UNESCO công nhận, văn hóa Việt Nam là tổng thể các giá trị vật thể và phi vật thể do người Việt sáng tạo, tích lũy, lựa chọn và truyền lại qua các thời kỳ lịch sử, thể hiện bản sắc, lối sống và tư tưởng dân tộc. Các giá trị này bao gồm ngôn ngữ, tín ngưỡng, phong tục, nghệ thuật, ẩm thực, kiến trúc và tri thức dân gian.
Mở rộng định nghĩa gắn với bản chất và vai trò
Văn hóa Việt Nam không phải hệ thống quy chuẩn khép kín mà luôn mở rộng và tiếp biến. Từ ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa thời Bắc thuộc, Pháp thời thuộc địa, đến làn sóng toàn cầu hóa hiện nay, Việt Nam vẫn giữ vững những giá trị cốt lõi như tinh thần cộng đồng, lòng yêu nước và truyền thống nhân nghĩa.
Bản chất của văn hóa Việt Nam là sự giao thoa nhưng không hòa tan, vừa tiếp nhận tinh hoa nhân loại vừa bảo lưu đặc sắc riêng biệt. Theo khảo sát năm 2023 của Ban Tuyên giáo Trung ương, 72% người Việt coi “bản sắc văn hóa” là yếu tố quan trọng nhất trong việc gìn giữ quốc gia độc lập.
Không phải ngẫu nhiên UNESCO công nhận nhiều yếu tố văn hóa Việt Nam là di sản nhân loại. Để hiểu toàn diện, cần nhìn nhận văn hóa Việt Nam dưới cấu trúc gồm hai hệ thống lớn: văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể.
Hai nhóm yếu tố này cùng tồn tại, bổ sung cho nhau tạo nên một hệ sinh thái văn hóa đa chiều và bền vững của dân tộc Việt Nam.
Dưới góc nhìn phân loại, văn hóa Việt Nam thể hiện qua hai trục chính: vùng miền (Bắc – Trung – Nam) và giai đoạn lịch sử (cổ đại, phong kiến, hiện đại).
Khi bàn chuyện phát triển văn hóa, cần hiểu rõ ưu – nhược của cả “vật thể” và “phi vật thể”:
|
Thành phần |
Ưu điểm |
Nhược điểm |
|---|---|---|
|
Vật thể |
Di sản giá trị, đậm lịch sử – nghệ thuật – du lịch |
Bảo tồn tốn kém, dễ xuống cấp |
|
Phi vật thể |
Linh hoạt, gắn đời sống, truyền miệng quảng bá dễ dàng |
Có thể mai một, biến dạng, bị thương mại hóa |
Văn hóa Việt Nam không chỉ là di sản của quá khứ mà còn là nền tảng cho phát triển bền vững và đoàn kết cộng đồng. Hiểu đúng văn hóa giúp chúng ta nâng cao giá trị sống, thúc đẩy du lịch, giáo dục và quảng bá hình ảnh đất nước.
Nhiều người hay hiểu sai hoặc nhìn nhận phiến diện về văn hóa Việt Nam, dẫn đến việc hiểu lệch, đánh mất giá trị gốc.
Sự thật: Đây chỉ là phần nổi của văn hóa. Văn hóa sâu rộng còn gồm tri thức, tư duy xã hội, hệ giá trị và sự tiếp biến qua thời đại.
Văn hóa Việt luôn phát triển qua giao lưu văn hóa. Nếu đóng khung, văn hóa sẽ trở nên cứng nhắc và kém hấp dẫn.
Thực tế, nếu được quản lý và định hướng tốt, thương mại văn hóa có thể giúp bảo tồn và lan tỏa giá trị đến đông đảo công chúng.
Hiểu đúng văn hóa Việt Nam là gì giúp chúng ta thấy được giá trị đa chiều của bản sắc dân tộc: từ cấu trúc vật thể – phi vật thể, hệ giá trị tinh thần đến vai trò kết nối cộng đồng. Việc nhận diện chính xác cũng ngăn ngừa hiểu lầm và định hướng việc bảo tồn – phát huy theo cách phù hợp với xu thế toàn cầu. Khi đó, văn hóa không chỉ là di sản mà trở thành nguồn lực cho giáo dục, kinh tế, phát triển xã hội và hội nhập.
Thực chất tương đồng: cả hai xét về bản sắc chung của cộng đồng người Việt. Tuy nhiên “văn hóa dân tộc Việt Nam” thường dùng trong bối cảnh so sánh quốc tế, còn “văn hóa Việt Nam” linh hoạt hơn trong đời sống.
Nếu xét về giá trị lịch sử và UNESCO: di tích kiến trúc (Hoàng thành Thăng Long), loại hình phi vật thể (Nhã nhạc Huế); nếu xét về đời sống: ngôn ngữ, phong tục, ẩm thực.
Các cách gồm giáo dục tại gia đình – trường học, bảo tồn di tích – di sản, thúc đẩy du lịch văn hóa và ngăn chặn biến tướng thương mại.
Nên – xét từ bản chất giao thoa văn hóa. Điều quan trọng là tiếp nhận có chọn lọc, tùy biến phù hợp và giữ cốt lõi giá trị dân tộc.
Một số hiểu lầm phổ biến: coi văn hóa chỉ là hình thức, giữ nguyên bản không tiếp thu, e ngại thương mại. Thực tế, văn hóa là hệ thống giá trị sống cộng đồng, có thể phát triển linh hoạt khi có định hướng đúng.
Văn hóa tạo nền tảng tinh thần, định hướng giá trị, hỗ trợ du lịch – quảng bá – giáo dục – tạo niềm tự hào và kết nối cộng đồng, góp phần xây dựng xã hội vững mạnh.
